Khổ đế là một trong bốn sự thật quan trọng nhất, mà Đức Phật Thích Ca Mâu Ni đã phát hiện về bản chất của cuộc sống. Nhưng khổ đế là gì? Và có bao nhiêu loại khổ? Tất cả sẽ được mình giải đáp trong bài viết này.
Khổ đế là gì?
Khổ đế là một khái niệm quan trọng trong Phật giáo, là cơ sở của Tứ diệu đế. Khổ không chỉ là cảm giác khó chịu mà còn bao gồm tất cả mọi hiện tượng vật chất và tâm thức, chịu tác động của sự thay đổi và biến đổi. Ngay cả những điều an lạc cũng là khổ vì chúng sẽ hoại diệt. Khổ bắt nguồn từ Ái và con đường thoát khổ là Bát chính đạo.
Chân lý đầu tiên của Tứ diệu đế nói về tính chất của khổ như sau:
“Sinh ra là khổ; già đi là khổ; bị bệnh là khổ; chết đi là khổ; lo lắng, than thở, buồn rầu, tuyệt vọng là khổ; không đạt được điều ưa thích là khổ; nói tóm lại: mọi thứ liên quan đến Ngũ uẩn đều là khổ.”
Tam khổ gồm những gì?
Trong cuộc sống hiện đại, con người ngày càng phụ thuộc vào vật chất để đáp ứng nhu cầu của mình. Tuy nhiên, để thỏa mãn những nhu cầu đó, chúng ta phải chịu đựng nhiều nỗi đau khổ và lo lắng. Thường thì chúng ta cảm thấy buồn bã khi không có gì trong nhà, nhưng lại lo lắng khi phải làm việc cả ngày để kiếm tiền.
Khi mong muốn giàu có, chúng ta lại sợ mất điều đó và lo lắng về tình trạng an ninh. Khế kinh đã nói: “Nước mắt chúng sinh nhiều hơn nước biển” để chỉ rằng trong cuộc đời này, khổ đau của con người không thể nào tả hết được.
Nhưng theo kinh Phật, tất cả khổ đau trên thế giới này có thể được chia thành ba loại, được gọi là “tam khổ”. Tam khổ bao gồm khổ khổ, hoại khổ và hạnh khổ.
Khổ khổ
“Khổ khổ” (dukkha dukkhata), hay còn gọi là “nỗi khổ kép”, là sự chồng chất của nhiều loại khổ đau lên nhau. Bản thân cơ thể chúng ta đã khổ rồi, và hoàn cảnh xung quanh lại mang đến nhiều nỗi khổ khác. Ví dụ như nếu trong vài ngày không tắm rửa, thì ai dám đến gần chúng ta? Khi đi xa mà không có nước, bị té xe hoặc bị bệnh, thì tính mạng chúng ta có đảm bảo được không?
Chúng ta phải chịu đựng nhiều khổ đau do sự sống chết bất ngờ mà không thể kiểm soát được. Ngoài ra, còn có đau răng, bệnh tật, đói khát, khổ vì gia đình và con cái… Chúng ta phải đối mặt với nhiều đau khổ trong cuộc sống này.
Hoại khổ
“Hoại khổ” (samskara dukkhata), hay còn gọi là “nỗi khổ của những thứ hỗn hợp”, là sự bị chi phối bởi luật vô thường của tất cả các vật trong thế giới này, tức là không có gì là bất biến, cố định mãi mãi.
Tất cả đều có sự sinh ra và sự diệt vong, có sự kết hợp và sự phân ly. Vì vậy, trong kinh Phật cũng có nói: “Tất cả các vật đều không cố định; do đó, bất cứ thứ gì kết hợp sẽ phân ly”.
Thực tế, không có gì tồn tại mãi mãi. Ngay cả những vật lớn như mặt trời, mặt trăng, sẽ có một ngày bị tan theo cát bụi. Còn vật nhỏ như cơ thể của chúng ta, thì sự sống lại càng ngắn ngủi, phù du.
Dù trong cuộc sống này chúng ta có giàu sang, phú quý, nhưng không thể ngăn cản thời gian tàn phá cơ thể ta và hủy diệt cuộc đời của chúng ta. Đó chính là lý do tại sao thời gian tạo ra nhiều đau khổ.
Hạnh khổ
“Hạnh khổ” (viparinama), hay còn gọi là “nỗi khổ liên quan đến sự thay đổi”, là khi các cơ quan giác quan của chúng ta tiếp xúc với các đối tượng giác quan, các ý nghĩ sẽ phát sinh và do đó tâm hồn của chúng ta không thể yên ổn được.
Càng có nhiều ý nghĩ, tâm tư càng loạn, và dục vọng cũng theo đó mà dẫn chúng ta vào những hành động để tạo nghiệp. Khi ta suy nghĩ nhiều hơn, tâm tư càng rối loạn. Khi tiếp xúc với bên ngoài, cái tôi của chúng ta càng si mê và sự si mê này đè nặng lên chúng ta, khiến chúng ta phải làm nô lệ cho dục vọng để thỏa mãn.
Ý nghĩ của chúng ta luôn thay đổi không ngừng. Chúng ta nhảy từ ý nghĩ này sang ý nghĩ khác, như con ngựa hoang không được kiềm chế, như con vượn chuyền cây, không bao giờ dừng lại để suy nghĩ. Chính vì vậy, Phật đã dạy rằng: “Hãy kiểm soát tâm trí của bạn, hãy kiểm soát ý nghĩ của bạn”.
Bát khổ – 8 nỗi khổ đau
Mặc dù tất cả những cơn đau khổ trên thế giới được gộp lại thành tam khổ, nhưng đó chỉ là một cách nói chung. Bởi vì mỗi loại đau khổ đều có đặc điểm riêng của nó, nên chúng ta có thể chia tất cả các cơn đau khổ trên thế giới thành tám loại và gọi chúng là “bát khổ”.
Bát khổ bao gồm: đau khổ khi sinh ra, đau khổ khi già đi, đau khổ khi bị bệnh tật, đau khổ khi chết đi, đau khổ khi chia ly người thân, đau khổ khi không đạt được mong muốn, đau khổ khi bị vu khống hoặc bị hại, và đau khổ khi phải sống trong hoàn cảnh thiếu thốn.
Sanh khổ
Sanh khổ là khi chúng ta còn là thai nhi trong bụng mẹ. Trong quá trình này, tâm hồn và cảm xúc của chúng ta bắt đầu hình thành, nhưng vì sống trong không gian chật hẹp và tối tăm, chúng ta không thể cảm thấy thoải mái.
Mẹ ăn thức ăn nóng hoặc lạnh đều khiến chúng ta khó chịu, và nếu mẹ no hoặc đói khát, chúng ta cũng sẽ ảnh hưởng. Khi đến thời điểm sinh, chúng ta phải trải qua quá trình đau đớn để ra đời, và vì vậy, chúng ta khóc ngay khi sinh ra. Bởi vì đã phải chịu đựng đau khổ từ khi mới sinh ra, nên có câu: “Ngay khi mới chôn nhau, đã mang tiếng khóc ban đầu”.
Lão khổ
Lão khổ là khi chúng ta già đi. Không ai tránh khỏi sự thống trị của thời gian. Từ khi mới sinh ra đến khi lớn lên, rồi đến khi già nua, chúng ta đều phải trải qua. Khi còn trẻ, chúng ta có thể khỏe mạnh và tràn đầy sức sống, nhưng khi già, thân thể và tinh thần đều suy yếu.
Chúng ta mắt mờ, tai lãng, lưng mỏi, chân run, không còn thích ăn và ngủ không ngon giấc. Chúng ta cũng có thể quên đi những điều quan trọng và tinh thần không còn minh mẫn. Thêm vào đó, càng già thì tinh thần và trí tuệ càng bị suy giảm, khiến chúng ta trở nên lú lẫn và chửi bới. Đó là lý do tại sao khi già đi, chúng ta cảm thấy đau khổ.
Bệnh khổ
Bệnh khổ là khi cơ thể chúng ta bị bệnh. Dù là bệnh nhẹ như đau răng, đau bụng, nhức đầu hay bệnh nặng như đau gan, đau thận, ung thư, tất cả đều gây ra nhiều đau khổ. Nhiều bệnh tật làm cho bệnh nhân quằn quại trong đau đớn và không có cách nào thoát ra khỏi nó.
Người bệnh phải sống trong đau đớn và không thể chết đi để giải thoát. Tôi vẫn nhớ một người ở quê nhà của tôi, sau khi bị bệnh nặng, phải bán nhà để trả nợ. Nếu trong gia đình có người bị bệnh, cả gia đình đều lo lắng và buồn rầu.
Tử khổ
Tử khổ là khi chúng ta phải đối mặt với cái chết. Mọi người đều sợ chết dù giàu hay nghèo, sung sướng hay khổ cực. Những người giàu có sợ chết vì mất đi tất cả tài sản và sự sung sướng. Còn những người khốn cùng lại sợ chết vì không muốn đối mặt với Diêm vương. Những người bệnh nan y và nghèo khó càng sợ chết hơn vì họ muốn sống và không muốn đối mặt với sự chấm dứt của cuộc đời. Nhưng thật ra, không ai có thể tránh khỏi cái chết.
Khi sắp chết, chúng ta lo lắng cho gia đình và cho tương lai của mình. Chúng ta sợ cô đơn và vô cùng lo ngại về sự tăm tối của tương lai. Thân thể chúng ta đau đớn và tâm hồn chúng ta sợ hãi. Khi chết, thân thể cứng đờ và lạnh lẽo. Đó là lý do tại sao chết là khổ.
Ái biệt ly khổ
Ái biệt ly khổ là khi chúng ta bị chia cách với những người mình yêu thương. Sau cuộc chiến tranh năm 1975, hàng trăm nghìn người đã phải rời quê hương để tìm kiếm sự an toàn, để lại gia đình, người thân và bạn bè. Chiến tranh đã tạo ra những tình huống đau lòng khi người này đợi người kia và người kia nhớ mong người này. Có người phải nói rằng, “Thà chết còn hơn xa cách”.
Tuy nhiên, liệu chết có đỡ đau khổ hơn là sống xa cách nhau không? Ngay cả trước đây, khi chúng ta còn ở quê nhà, chiến tranh đã cướp đi những sinh mạng trẻ tuổi và để lại nhiều nỗi đau thương tâm.
Những người góa phụ bồng con thơ đi thăm mộ chồng đã trở thành cảnh vô cùng đau lòng. Nếu những người đã qua đời có thể trở lại, thì dù phải đợi 5 hay 10 năm thì vẫn tốt hơn là mãi mãi xa cách. Vì thế, số phận của chúng ta không tránh khỏi sự đau khổ, cho dù là sanh ly hay tử biệt.
Cầu bất đắc khổ
Cầu bất đắc khổ là khi chúng ta đeo đuổi những điều mà không thể đạt được. Khi ta hy vọng cao, thất vọng càng nhiều. Con người luôn muốn đạt được thành công và chiến thắng, nhưng đôi khi những thử thách khó khăn khiến chúng ta thất bại. Muốn giàu có, muốn đẹp trai, muốn thông minh, muốn có con, và muốn có danh vọng.
Tuy nhiên, danh vọng thường làm cho chúng ta vô tâm và lạc lối trên con đường cuộc đời. Nhiều người cố gắng bằng mọi cách để đạt được danh vọng, bất chấp thủ đoạn và trở nên thâm độc. Nhưng đôi khi, thất bại và bị tịch thu tài sản khiến cho họ hối hận và đau khổ.
Công danh và phú quý đều khó đạt được, vậy còn tình yêu thì sao? Tình yêu đôi khi xa xôi nhưng lại quý giá như hạt kim cương; khi đến gần lại phải đau khổ như giọt nước mắt. Trong tình yêu, không phải ai cũng có thể đạt được hạnh phúc. Ngay cả nhà thơ Hàn Mạc Tử cũng phải than thở về mất mát trong tình yêu.
Vậy, chúng ta nên trân trọng những gì mình có và không đeo đuổi những điều không thể đạt được. Hạnh phúc thực sự không nằm ở danh vọng, công danh hay phú quý, mà nó ở trong tình yêu và sự hài lòng với chính mình.
Oán tắng hội khổ
Oán tắng hội khổ là khi chúng ta đau khổ khi phải xa người thân yêu, nhưng đáng tiếc, chúng ta cũng không hạnh phúc khi phải sống cùng với người mà chúng ta không ưa hoặc không thích. Như một câu tục ngữ cổ xưa đã nói:
“Nhìn thấy mặt kẻ thù cũng đau như kim đâm vào mắt,
Sống chung với người mâu thuẫn cũng khổ như nếm mật nằm gai.”
Khi ta sống cùng với kẻ thù cảm thấy đau khổ, và rồi một ngày nào đó, chúng ta có thể rơi vào hoàn cảnh khó khăn. Vì vậy, chúng ta nên giữ tâm trí thanh tịnh và tìm kiếm tình yêu và hòa bình trong cuộc sống của mình.
Ngũ ấm thạnh khổ
Ngũ ấm thạnh khổ là khổ đau từ cả thân và tâm. Ngũ ấm bao gồm sắc, thọ, tưởng, hành, thức, trong đó sắc liên quan đến thân, còn thọ, tưởng, hành, thức liên quan đến tâm. Thân ta đau khổ vì sinh, lão, bệnh, tử, đói, khát, nóng, lạnh, còn tâm ta đau khổ vì giận, buồn, và nhiều phiền muộn khác. Khi ngũ ấm biến đổi, chúng ta đau khổ càng thêm khổ.
Để dễ nhớ, ta có thể chia bát khổ thành ba phần:
- Khổ về thân: sinh, lão, bệnh, tử.
- Khổ về tâm: ái biệt ly khổ, oán tắng hội khổ, cầu bất đắc khổ.
- Khổ cả thân và tâm: ngũ ấm thạnh khổ.
Chúng ta nên nhớ rằng khổ đau là một phần thiên định của cuộc sống, và để giảm bớt khổ đau, chúng ta cần tìm kiếm hạnh phúc và bình an trong chính mình.
Trên đây là phần đại cương của bát khổ, mà Đức Phật đã giảng trong phần Khổ đế. Đức Phật không nói những khổ đau này để làm cho chúng ta đau khổ hơn, nhưng muốn chúng ta hiểu rõ về nó để biết cách đối phó và tìm cách tiêu diệt chúng.
Chúng ta cần xây dựng một cuộc sống an vui và tự tại, bằng cách tìm kiếm phương pháp để loại bỏ những nỗi khổ đau và phiền não trong cuộc sống của chúng ta, qua nhiều kiếp đời, để tìm được hạnh phúc và sự bình an. Đó là ý nghĩa sâu sắc của những lời dạy của Đức Phật về bát khổ.
Tầm quan trọng của việc nhận thức về khổ đế
Để tìm ra nguyên nhân dẫn đến đau khổ, đầu tiên cần phải nhận thức rõ ràng về các nỗi khổ. Sau đó, khi đã tìm ra những nguyên nhân này và biết cách diệt trừ, loại bỏ chúng, tự nhiên sẽ không còn khổ nữa.
Đức Phật xuất gia với tâm nguyện tìm ra phương pháp tu tập chân chính nhất để giải thoát con người khỏi những nỗi khổ về vật chất và tinh thần trong cuộc sống. Khi ngài giác ngộ, chân lý đầu tiên – Khổ đế, đã bao quát toàn bộ tư tưởng của Tứ diệu đế và nguyên nhân dẫn đến mọi khổ đau của chúng sinh được xác định là vô minh.
Mục tiêu của việc học và tu tập theo đạo Phật là nhìn nhận và loại bỏ tất cả mọi nguyên nhân dẫn đến đau khổ, để đạt đến trạng thái Niết Bàn – trạng thái hoàn toàn hết đau khổ, cũng chính là trạng thái hạnh phúc thường hằng của chư Phật.
Khổ đế: Sự thật của cuộc đời – Sư cô Giác Lệ Hiếu
Sư cô Giác Lệ Hiếu giảng dạy về khổ đế trong cuộc sống
Tóm lại, khổ đế là một khái niệm quan trọng trong Phật giáo, bao gồm tất cả mọi hiện tượng vật chất và tâm thức, chịu tác động của sự thay đổi và biến đổi. Để đạt đến trạng thái Niết Bàn – trạng thái hoàn toàn hết đau khổ, người học và tu tập theo đạo Phật cần nhìn nhận và loại bỏ tất cả mọi nguyên nhân dẫn đến đau khổ, để giải thoát con người khỏi những nỗi khổ về vật chất và tinh thần trong cuộc sống.
